Ideologie – dwuznaczne dziedzictwo Oświecenia

Abstrakt

Po wykazaniu, że związki ideologii – w tym totalitarnych – z Oświeceniem są znacznie bardziej problematyczne niż się zazwyczaj sądzi, artykuł charakteryzuje swoistość ideologii: są to wierzenia zbiorowe zasadniczo różne od religii z uwagi na ich orientację czasową zwróconą ku przyszłości doczesnej, podczas gdy religie zwrócone są ku przeszłości pozaświatowej. Różnice między ideologiami dotyczą zwłaszcza stosunku przyszłości do teraźniejszości; jedne, rewolucyjne, sytuują między nimi radykalne zerwanie, inne, reformistyczne, uważają, że druga płynnie przechodzi w pierwszą. Mowa następnie o tym, jak – w ciągu wielowiekowego procesu – dokonało się w Europie zastąpienie religii przez ideologię jako dominujący typ wierzeń zbiorowych i pokazany jest głęboki związek ideologii z Oświeceniem: i one, i ono są przejawem przemieszczenia centrum ciężkości czasu z przeszłości w przyszłość. Twórcy ideologii przenieśli wszelako oświeceniowe schematy myślowe z dziedziny jednostkowego myślenia do dziedziny wierzeń zbiorowych i zmienili przy tym ich charakter z opisowego na programowy.

Ostatnia część artykułu pokazuje, że w ciągu dwóch stuleci, które dzielą rewolucję francuską i początki rewolucji przemysłowej od kryzysu przyszłości lat 1970., ideologie próbowały oprzeć swój autorytet na „nauce”, ulegając zarazem radykalizacji i totalizacji, i przenikając do mas. Miało to ambiwalentny wpływ na konflikty społeczne i narodowe. Socjalizm odegrał istotną rolę w polepszaniu warunków życia i pracy klasy robotniczej i klasy średniej. Ale agresywny i ksenofobiczny nacjonalizm przyczynił się do stworzenia klimatu emocjonalnego, który umożliwił I wojnę światową i w jej następstwie – ustanowienie ustrojów totalitarnych w Rosji, we Włoszech i w Niemczech.