Pojęcie feudalizmu w sowieckim marksizmie

Abstrakt

W 1938 roku Stalin nadał kanoniczną postać teorii formacji społecznoekonomicznych w marksizmie sowieckim. Zgodnie z tą doktryną dzieje ludzkości rządzą się uniwersalnym prawem następstwa wielkich struktur - od wspólnot pierwotnych, przez starożytne niewolnictwo, feudalizm i kapitalizm do socjalizmu. To deterministyczne credo napełniało zwolenników sowieckiego marksizmu otuchą i wiarą, że w końcu socjalizm zwycięży wszędzie. Zadanie historyków w służbie ideologii polegało na dostarczeniu dowodów na rzecz tego proroctwa. Sowieccy, polscy, węgierscy, czescy i słowaccy mediewiści pracujący w owych trudnych czasach oddawali cesarzowi, co cesarskie, ale dosyć niechętnie zrzucali skórę naukowców empirycznych, nie chcąc zostać pożartym przez wilka ideologii. W związku z tym nie twierdzili, że w wiekach XI-XIII ład społeczny wschodniej i nordyckiej Europy był oparty na wasalstwie, lennach i beneficjach; ich definicja feudalizmu wiązała się z poddaniem gospodarki chłopskiej senioratowi panów ziemskich. Można jednak zadać pytanie, czy na mocy tej konwencji znaczeniowej termin ten winien obejmować ład społeczny tej części Europy, gdzie nie ustanowiono włości pana feudalnego przez odebranie rdzennej ludności chłopskiej praw do ziemi ornej i wolności osobistej, lecz przez okupację, uporządkowanie i uprawę - przy użyciu niewolników i bydła uzyskanych w wojnach - ziemi do tej pory nieokupowanej, do której okupowania w każdej społeczności sąsiedzkiej byli uprawnieni tylko sąsiedzi i król jako najważniejszy i wszechobecny sąsiad. Utworzenie wielkich włości ziemskich w ten sposób było długotrwałym procesem i w pierwszych wiekach państwowości większość ludności chłopskiej pozostawała poza czyimkolwiek senioratem, nawet króla. Ludność ta była zobowiązana do danin i usług publicznych dla króla i państwa, ale nikt nie kwestionował jej alodialnego tytułu do ziemi. Definicja pojęcia feudalizmu jest oczywiście kwestią wyboru, nie zaś prawdy czy fałszu, ortodoksji czy apostazji. Nie istnieje już mocarstwo i jego ideologia, która uczyniła teorię następstwa formacji społecznoekonomicznych nośnikiem swej eschatologicznej interpretacji historii. Trwają nadal dyskusje wokół definicji feudalizmu, lecz już nie z powodu walki przeciwstawnych ideologii. Może to i lepiej.